Gospodarka obiegu zamkniętego - przyszłość polskiego przemysłu

Tomasz Lewandowski

12 sierpnia 2023

Wstęp

Przez dekady globalny przemysł funkcjonował w modelu liniowym: "weź-wyprodukuj-wyrzuć". Ten model doprowadził do nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych, rosnących gór odpadów i poważnych problemów ekologicznych. W odpowiedzi na te wyzwania narodziła się koncepcja gospodarki obiegu zamkniętego (GOZ, ang. circular economy), która proponuje fundamentalną zmianę w sposobie projektowania, produkcji i konsumpcji dóbr.

Polska, jako znaczący gracz przemysłowy w Europie, stoi przed wyzwaniem transformacji swojej gospodarki w kierunku modelu cyrkularnego. W tym artykule przyjrzymy się, jak polskie firmy wdrażają zasady gospodarki obiegu zamkniętego i jakie korzyści przynosi to zarówno dla środowiska, jak i dla ekonomii.

Czym jest gospodarka obiegu zamkniętego?

Gospodarka obiegu zamkniętego to model ekonomiczny, który dąży do eliminacji odpadów i ciągłego wykorzystywania zasobów. W przeciwieństwie do modelu liniowego, GOZ opiera się na zasadzie 3R: reduce (ograniczaj), reuse (używaj ponownie), recycle (odzyskuj). W idealnym modelu GOZ produkty, materiały i zasoby pozostają w gospodarce tak długo, jak to możliwe, a powstawanie odpadów jest zminimalizowane.

Kluczowe zasady gospodarki obiegu zamkniętego to:

• Projektowanie z myślą o przyszłości: Tworzenie produktów, które można łatwo naprawiać, regenerować i ostatecznie poddawać recyklingowi.
• Utrzymywanie produktów i materiałów w użyciu: Przedłużanie życia produktów poprzez naprawy, ponowne wykorzystanie, regenerację i recykling.
• Regeneracja systemów naturalnych: Unikanie używania zasobów nieodnawialnych i zachowanie lub wzmacnianie zasobów odnawialnych.
• Myślenie systemowe: Uwzględnianie wpływu każdej decyzji na cały system gospodarczy, społeczny i środowiskowy.
• Oddzielenie wzrostu gospodarczego od zużycia zasobów: Tworzenie wartości ekonomicznej przy jednoczesnym zmniejszaniu zużycia materiałów.

Modele biznesowe gospodarki obiegu zamkniętego w polskim przemyśle

Polskie firmy wdrażają różne modele biznesowe oparte na zasadach GOZ:

1. Produkt jako usługa (Product as a Service)

W tym modelu firmy oferują dostęp do produktów zamiast ich własności. Klienci płacą za korzystanie z produktu, a firma zachowuje odpowiedzialność za jego utrzymanie, naprawy i utylizację. Przykłady z Polski:

• Woshwosh: Firma oferująca usługi czyszczenia, naprawy i odświeżania obuwia, przedłużając jego życie.
• Traficar/Panek: Usługi carsharingu, umożliwiające korzystanie z samochodu bez konieczności jego posiadania.
• EcoBean: Firma oferująca kawiarniom ekspresy do kawy w modelu usługowym, wraz z systemem zbierania fusów do ponownego wykorzystania.

2. Współdzielenie i platformy współpracy

Platformy umożliwiające współdzielenie niedostatecznie wykorzystywanych aktywów, zwiększając ich wykorzystanie i efektywność. Przykłady:

• Wymiennik: Platforma umożliwiająca wymianę używanych przedmiotów.
• Jadłodzielnia: Inicjatywa umożliwiająca dzielenie się nadwyżkami żywności, ograniczająca marnotrawstwo.
• Spacerowicz: Platforma łącząca właścicieli psów z osobami, które chcą spędzić czas z psem, ale nie mogą go posiadać.

3. Przedłużanie życia produktów

Strategie mające na celu wydłużenie użytecznego życia produktów poprzez projektowanie z myślą o trwałości, naprawy, regenerację, ponowne wykorzystanie. Przykłady:

• Pan tu nie stał: Marka odzieżowa stawiająca na trwałość i ponadczasowość swoich produktów.
• Swapsy: Organizacja wymian ubrań (swapów), dająca drugie życie odzieży.
• Deko Eko: Firma tworząca nowe produkty z materiałów pochodzących z recyklingu i upcyklingu.

4. Odzysk zasobów

Systemy i procesy odzyskiwania wartościowych materiałów z produktów po zakończeniu ich użytkowania. Przykłady:

• Stena Recycling: Firma oferująca kompleksowe usługi w zakresie recyklingu i gospodarki odpadami dla biznesu.
• ASEKOL PL: Organizacja zajmująca się zbiórką i recyklingiem zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego.
• ML System: Firma zajmująca się recyklingiem paneli fotowoltaicznych i odzyskiwaniem cennych materiałów.

5. Przemysłowa symbioza

Współpraca między firmami, w której odpady lub produkty uboczne jednej firmy stają się surowcami dla innej. Przykłady:

• Kampania Piwna: Projekt współpracy browarów rzemieślniczych z piekarzami, którzy wykorzystują odpady z produkcji piwa (młóto) do wypieku chleba.
• Park Przemysłowy Boruta w Zgierzu: Kompleks przemysłowy, w którym firmy wymieniają się materiałami i energią.
• Grupa Azoty: Wykorzystuje dwutlenek węgla powstający jako produkt uboczny w procesach produkcyjnych do wytwarzania mocznika.

Przykłady sektorowe wdrażania GOZ w Polsce

Sektor spożywczy

Przemysł spożywczy w Polsce podejmuje liczne inicjatywy w zakresie GOZ:

• Too Good To Go: Aplikacja umożliwiająca restauracjom i sklepom sprzedaż nadwyżek żywności po obniżonych cenach, zamiast ich wyrzucania.
• Sokołów: Firma mięsna, która wdraża zasady "zero waste" w swoich zakładach, wykorzystując produkty uboczne do produkcji karmy dla zwierząt.
• Żywiec Zdrój: Inicjatywa "Każda kropla ma znaczenie", promująca zrównoważone gospodarowanie wodą i recykling opakowań.

Sektor opakowaniowy

Opakowania stanowią znaczący strumień odpadów, dlatego firmy intensywnie pracują nad rozwiązaniami cyrkularnymi:

• ALPLA Polska: Firma produkująca opakowania z tworzyw sztucznych, która inwestuje w recykling butelek PET i rozwija opakowania nadające się w 100% do recyklingu.
• Canpack: Producent puszek aluminiowych, który wykorzystuje w produkcji surowce z recyklingu i promuje zamknięty obieg aluminium.
• Returnable Coffee Cup System: Inicjatywa wprowadzająca wielorazowe kubki na kawę w warszawskich kawiarniach.

Sektor budowlany

Budownictwo, jako jeden z najbardziej materiałochłonnych sektorów, również przechodzi transformację w kierunku GOZ:

• Wienerberger Polska: Firma produkująca materiały budowlane, która rozwija technologie pozwalające na wykorzystanie odpadów budowlanych jako surowca do produkcji nowych materiałów.
• Skanska: Deweloper stosujący zasady gospodarki cyrkularnej w swoich projektach, m.in. poprzez minimalizację odpadów budowlanych i wykorzystanie materiałów z odzysku.
• Breeam: System certyfikacji budynków, który promuje rozwiązania cyrkularne w budownictwie, zyskujący na popularności w Polsce.

Sektor tekstylny

Przemysł odzieżowy, znany z dużego wpływu na środowisko, również poszukuje cyrkularnych rozwiązań:

• LPP (Reserved, Cropp, House): Jedna z największych polskich firm odzieżowych, która wdraża strategię zrównoważonego rozwoju, w tym zbiórkę używanej odzieży i wykorzystanie materiałów z recyklingu.
• UBRANIA DO ODDANIA: Inicjatywa zbierająca używaną odzież, która trafia do ponownego użycia lub recyklingu.
• RISK made in Warsaw: Marka odzieżowa, która wykorzystuje resztki materiałów do produkcji nowych ubrań, minimalizując odpady.

Sektor elektroniczny

Elektronika to trudny obszar z punktu widzenia GOZ, ale i tu pojawiają się innowacyjne rozwiązania:

• Electro-System: Organizacja zajmująca się zbiórką i przetwarzaniem zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego.
• Green Cell: Polski producent baterii i akcesoriów elektronicznych, który oferuje usługi regeneracji baterii laptopowych.
• Digital Care: Firma oferująca naprawy i odnowienie smartfonów, przedłużając ich życie.

Korzyści z wdrażania gospodarki obiegu zamkniętego

Polskie firmy, które wdrażają zasady GOZ, dostrzegają liczne korzyści:

Korzyści ekonomiczne

• Obniżenie kosztów materiałowych dzięki ponownemu wykorzystaniu zasobów
• Zmniejszenie zależności od importowanych surowców
• Nowe strumienie przychodów z odzyskanych materiałów i produktów ubocznych
• Zwiększona odporność na wahania cen surowców
• Możliwość dostępu do preferencyjnych finansowań i dotacji

Korzyści środowiskowe

• Zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych
• Ograniczenie zużycia wody i energii
• Redukcja ilości odpadów trafiających na składowiska
• Mniejsza presja na ekosystemy i bioróżnorodność
• Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby

Korzyści społeczne i wizerunkowe

• Poprawa wizerunku firmy wśród konsumentów coraz bardziej świadomych ekologicznie
• Większa satysfakcja pracowników, którzy cenią pracę w firmach odpowiedzialnych społecznie
• Tworzenie nowych miejsc pracy w sektorach związanych z naprawą, regeneracją i recyklingiem
• Wzmocnienie relacji z lokalnymi społecznościami
• Pozycjonowanie się jako lider innowacji w branży

Wyzwania i bariery

Mimo korzyści, wdrażanie GOZ w polskim przemyśle napotyka na szereg barier:

1. Bariery finansowe: Transformacja w kierunku GOZ często wymaga znacznych inwestycji początkowych, na które wiele firm, zwłaszcza MŚP, może nie mieć środków.
2. Bariery technologiczne: Nie wszystkie materiały można łatwo poddać recyklingowi, a niektóre procesy recyklingu są wciąż nieefektywne ekonomicznie.
3. Bariery regulacyjne: Skomplikowane przepisy dotyczące odpadów i produktów ubocznych mogą utrudniać wdrażanie niektórych rozwiązań cyrkularnych.
4. Bariery rynkowe: Niski popyt na produkty z recyklingu lub regenerowane może zniechęcać firmy do inwestowania w takie rozwiązania.
5. Bariery kulturowe: Przyzwyczajenia konsumentów i firm do modelu liniowego mogą spowalniać przejście na model cyrkularny.

Perspektywy rozwoju GOZ w Polsce

Mimo wyzwań, perspektywy dla rozwoju gospodarki obiegu zamkniętego w Polsce są obiecujące, dzięki kilku czynnikom:

• Regulacje unijne: Europejski Zielony Ład i Plan Działania GOZ UE wymuszają na państwach członkowskich, w tym Polsce, przyspieszenie transformacji w kierunku cyrkularnym.
• Fundusze unijne: Znaczne środki z budżetu UE są przeznaczone na wspieranie projektów związanych z GOZ, co może pomóc przezwyciężyć barierę finansową.
• Strategie krajowe: Przyjęta w 2019 roku "Mapa drogowa transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym" wyznacza kierunki działań dla administracji i biznesu.
• Rosnąca świadomość ekologiczna: Zarówno konsumenci, jak i firmy są coraz bardziej świadomi korzyści płynących z modelu cyrkularnego.
• Innowacje technologiczne: Rozwój technologii związanych z recyklingiem, śledzeniem produktów i materiałów (np. blockchain) oraz cyfryzacją procesów produkcyjnych ułatwia wdrażanie GOZ.

Podsumowanie

Gospodarka obiegu zamkniętego nie jest już tylko teoretyczną koncepcją, ale rzeczywistością, która coraz silniej kształtuje polski przemysł. Firmy z różnych sektorów wdrażają modele biznesowe oparte na zasadach GOZ, dostrzegając w tym nie tylko korzyści ekologiczne, ale także ekonomiczne i wizerunkowe.

Mimo istniejących barier, perspektywy rozwoju GOZ w Polsce są obiecujące, szczególnie w kontekście unijnych regulacji i dostępnych funduszy. Transformacja w kierunku gospodarki cyrkularnej to nie tylko wyzwanie, ale przede wszystkim szansa na budowanie przewagi konkurencyjnej i przygotowanie polskiego przemysłu na przyszłość, w której efektywne wykorzystanie zasobów będzie kluczowym czynnikiem sukcesu.

Dla firm, które jeszcze nie rozpoczęły swojej podróży w kierunku GOZ, najważniejsze jest przyjęcie długoterminowej perspektywy i stopniowe wdrażanie cyrkularnych rozwiązań, zaczynając od tych obszarów, które przyniosą najszybsze korzyści. Gospodarka obiegu zamkniętego to nie rewolucja, ale ewolucja – proces, który wymaga czasu, zaangażowania i współpracy między różnymi uczestnikami rynku.